جایگاه قهوه‌خانه‌های قدیم در جامعه
قهوه‌خانه‌های سنتی به صورت مردمی و عمومی‌اش در ایران در دوره صفوی شکل گرفت و به دلیل اینکه مردم ایران مردمی خونگرم و اهل دید و بازدید هستند به شکل چشم‌گیری از آن استقبال کردند.
به گزارش خبرنگار ایسنا، نخستین قهوه‌خانه آران و بیدگل قهوه‌خانه آزاد بود. دومین "بابا تازه مرد" در محل میدان بزرگ آران بود که همیشه محل اجتماع قشرهای مختلف مردم و ریش سفیدان محل بود و در زمانی که وسایل ارتباطی مثل رادیو، تلویزیون و روزنامه وجود نداشتند این قهوه‌خانه محل اجتماع و دید و بازدیدی بود برای مغازه‌داران و کسبه شهر و دیگر اقشار مردم تا ساعاتی در کنار یکدیگر از اوضاع‌واحوال یکدیگر و اخبار شهرشان باخبر شوند.
محمدعلی تازه مرد که فردی خوش ذوق، شوخ طبع و اهل شعر و طنز بود با شیوه‌های گوناگونی توانسته بود همه اقشار مختلف مردمی را در این قهوه‌خانه کوچک دورهم جمع کند تا در کنار نوشیدن چای و کشیدن قلیان و صرف صبحانه از احوال یکدیگر نیز مطلع شوند.
قهوه‌خانه‌های سنتی به صورت مردمی و عمومی‌اش در ایران در دوره صفوی شکل گرفت و به دلیل اینکه مردم ایران مردمی خونگرم و اهل دید و بازدید هستند به شکل چشم‌گیری از آن استقبال کردند.
قهوه‌خانه در روزگاران قدیم یکی از نهادهای سنتی بود که در پی احساس نیاز از سوی مردم شکل گرفت. پیش از اینکه قهوه‌خانه به صورت یک نهاد عمومی- اجتماعی در جامعه شکل بگیرد در دربارهای صفوی و قاجار اتاق‌هایی به نام آبدارخانه و قهوه‌خانه وجود داشت که در آن‌ها انواع شربت‌ها و عرقیجات و نوشیدنی‌ها را تهیه و به درباریان و میهمانان داخلی و خارجی عرضه می‌کردند.
یکی از این نوشیدنی‌های دربار، قهوه بود، در ابتدا قهوه پزی و قهوه نوشی در ایران عمومیت نداشت و مخصوص درباریان و رجال مملکتی بود٬پادشاهان صفوی و قاجاری ، قهوه‌چی و قهوه‌چی باشی داشتند که از منصب‌های درباری به شمار می‌آمد. کم‌کم قهوه‌خانه به محیط بیرون از دربار و به خانواده‌های اشرافی و اعیانی راه یافت و قهوه نوشی در جامعه و میان مردم شکل گسترده‌تری یافت.
اولئاریوس، سیاح آلمانی که در 1047 قمری مطابق 1637 میلادی به ایران سفر کرده بود از چایخانه ختایی و قهوه‌خانه سخن به میان آورده است. به گفته او، در اولی چای از نوع چای وارداتی از چین و در دومی قهوه درست می‌کردند و به مشتریان می‌دادند.
قبل از اینکه قهوه‌خانه و چایخانه به عنوان یک مکان عمومی در محیط بیرون از خانه و در بازار و کوی و برزن شکل بگیرد و مردان خانواده را از هر گروه و قشر به خود جذب کند، مردان در جامعه کشاورزی و کارگری آن زمان، جایی برای جمع شدن نداشتند.
مردم حرفه‌های مختلف از تاجر و کارگر معمولی تا بزرگان صنف از بازرگان گرفته تا صنعت پیشه در خانه‌ها جمع می‌شدند و امور خود را حل و فصل می‌کردند، ولی با شکل گرفتن قهوه‌خانه، این نهاد توانست محفل مناسبی برای جمع شدن افراد هر صنف جامعه بشود.
اولین قهوه‌خانه‌های ایران در شهر قزوین و در زمان شاه طهماسب صفوی پدید آمد و در اصفهان در زمان شاه‌عباس توسعه یافت. نخستین قهوه‌خانه‌ها در اصفهان بیشتر در ضلع شمالی میدان نقش‌جهان، در سردر و در بازار قیصریه و زیر طاق نماهای آن بود.
پیش از اینکه چای در ایران شناخته شود، قهوه شناخته شده بود. قهوه در جهان اسلام مصرف داشت و ایرانیانی که برای زیارت به مکه و اماکن مقدسه به کشورهای اسلامی و ترکیه عثمانی مسافرت می‌کردند با قهوه آشنا شدند و آن را به ایران آوردند، به همین سبب مکان‌هایی که قهوه درست می‌کردند به قهوه‌خانه معروف شدند و در ترکیه عثمانی این مکان‌ها به قهوه‌خانه معروف شد.
بعدها که چای نوشیدن در قهوه‌خانه‌ها عمومیت پیدا کرد و ذائقه مردم با چای آشنا شد، کم‌کم چای جای قهوه را در قهوه‌خانه‌ها گرفت اما نام قهوه‌خانه همچنان بر روی این مکان‌ها باقی ماند.
قهوه‌خانه‌ها از آغاز شکل‌گیری‌شان تا امروز نقش و کارکردهای اجتماعی، فرهنگی و هنری گوناگونی در جامعه سنتی ایران داشته‌اند و محل جمع شدن شعرا، ادبا و نویسندگان به شکل یک محفل ادبی بود.
اگر کسی شعری یا نوشته‌ای داشت به این محفل شاعرانه می‌آمد و شعر خود را در جمع آن‌ها می‌خواند و ساعاتی را در آنجا می‌گذراند. بسیاری از قهوه‌خانه چی ها نیز شاعر، هنرمند و موسیقی‌شناس بودند و ساز می‌نواختند.
مردم بیشتر به جهت شعرا، شعرخوانی و صاحب‌ذوق بودن قهوه‌خانه داران جذب قهوه‌خانه‌های آن‌ها می‌شدند. از این رو، یکی از نقش‌ها و کارکردهای اولیه قهوه‌خانه را میتوان توسعه و اشاعه شعر دانست.
قهوه‌خانه بعداً جایی شد برای پاتوق گرفتن هنرمندان کوچه و بازار، ادب و موسیقی، محفل نقالان، قصه‌گویان، تقلیدچی ها، نوازندگان دوره‌گرد، نقاشان، خیمه شب بازان و بازیگران روحوضی که پیش از برپایی قهوه‌خانه جای خاصی برای ارائه هنر خود نداشتند.
به تدریج قهوه‌خانه را که محل تجمع اقشار مختلف از هر صنف بود، مکانی مناسب برای هنرنمایی هایشان یافتند. این چنین بود که رفته رفته قهوه‌خانه شد پاتوق صنوف مختلف از اهل صنعت و پیشه تا اهل طرب.
قهوه‌خانه محلی بود که به همه تعلق داشت، چه اشخاصی از گروه صنعتگران و پیشه وران ماهر و هنرمند و چه کارگران بی‌کار و در پی کار. قهوه‌خانه مرکزی بود برای معرفی صاحبان هر حرفه و پیشه و صنعت. مردمی که اگر کار ساختمانی داشتند و به معمار، بنا، نقاش، نجار، گچ کار و مانند آن‌ها نیاز داشتند می‌دانستند برای تأمین نیازهای خود به کدام قهوه‌خانه‌های شهر و محله مراجعه کنند.
قهوه‌خانه‌ها نقش سیاسی و اجتماعی هم داشتند. زمانی که رادیو نبود در قهوه‌خانه نقال‌ها می‌آمدند و خبرهای سیاسی و اجتماعی روز را با صدای بلند اعلام می‌کردند.
یکی از اهالی اجتماعی قهوه‌خانه رو، ورزشکاران زورخانه‌کار بودند حتی در قهوه‌خانه بابا تازه مرد یک زنگوله بزرگ به سبک زورخانه‌ها آویزان شده بود که به شیوه زورخانه‌ها هنگام ورود بزرگان شهر و یا میهمانان خاص به صدا در می‌آمد.
ناگفته نماند که در گذشته زورخانه، حمام، قهوه‌خانه و تکیه چهار نهادی بودند که با هم ارتباطی نزدیک داشتند. این نهادهای چهارگانه حرمت و قداست خاصی میان همه مردم مسلمان ایران، به ویژه ورزشکاران و پهلوانان داشتند. قهوه‌خانه روها از هر قشر که بودند حمام را محل تطهیر، زورخانه را محل پرورش تن و اندام و تقویت مرام و اخلاق پهلوانی، و قهوه‌خانه را محل به خود اندیشی و ارتباط با دیگران و پرورش روح ملی و پهلوانی با داستان‌های شاهنامه می‌دانستند.
اصولاً در گذشته تمام خبرهای روز جامعه در قهوه‌خانه‌ها پخش می‌شد و موقعی که هنوز رسانه‌های عمومی مثل امروز توسعه نیافته بود، مردم به قهوه‌خانه می‌رفتند و از زبان نقال و مردمی که در قهوه‌خانه جمع می‌شدند خبر و اطلاعات و رویدادهای روز را می‌گرفتند.
تاریخ حماسی و اسطوره‌ای خودمان در همان قهوه‌خانه نشر پیدا می‌کرد. مردمان قدیم که از سواد کافی بهره‌ای نداشتند و از تاریخ ملی و قومی و مذهبی خود چیز زیادی نمی‌دانستند، تمام اطلاعات در زمینه ایران، ایرانی و پهلوانان باستانی، داستان‌های حماسی و اسطوره‌ای و حماسه‌آفرینان کربلا، وقایع مذهبی را در قهوه‌خانه‌ها و از زبان نقالان و شاهنامه خوانان می‌آموختند.
تازه مرد نیز در قهوه‌خانه سنتی و پررونق خود که میهمانانی از شهرهای دیگر را که برای مسافرت به شهر آران می‌آمدند را نیز در خود جای داده بود و با شعرخوانی، قصه‌گویی، نقل خاطرات سودمند و بیان تجربیات خود برای دیگران، سهم بسزایی در انتقال و تبادل اطلاعات مفید به دیگران داشت به طوری که خیلی از افراد و حتی جوانان برای حظ بردن از این سخنان و تجربیات در این قهوه‌خانه گرد هم می‌آمدند.
قهوه‌خانه مکانی برای استراحت و تبادل اطلاعات
یک کارشناس فرهنگی گفت: در زمان قدیم یکی از کانون‌های تفریحی و نزدیکی دل‌ها قهوه‌خانه‌ها بود.جعفر سحابی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان در آران و بیدگل در خصوص کارکرد قهوه‌خانه‌ها در زمان قدیم به خصوص در آران و بیدگل، اظهار کرد: مردم پس از خستگی صبحگاهی با مراجعه به قهوه‌خانه‌ها با خوردن چای و شنیدن شاهنامه و اشعاری از مرشدان به استراحت و همزمان به بحث و صحبت در مورد رویدادهای روزمره می‌پرداختند.
وی افزود: کاربرد آن روزها فراتر از خوردن چای بود و مردم به فراخور شرایط به تبادل نظر در مورد مسائل مختلف می‌پرداختند و سعی می‌کردند از هر فرصتی برای دور هم بودن استفاده کنند.سحابی گفت: در گذشته‌های دور در آران و بیدگل سه قهوه‌خانه فعالیت می‌کرد که قهوه‌خانه آزاد، قهوه‌خانه تازه مرد و قهوه‌خانه کاظم در بیدگل بودند و بیشتر رانندگان و مسافرانی که از بیرون وارد شهر می‌شدند از این مکان‌ها استفاده می‌کردند.
قهوه‌خانه‌های قدیم در واقع اتاق فکر مردم در روزگار پسین بود
همچنین یک فعال گردشگری در آران و بیدگل گفت: برای مردم قدیم بهترین مکان پاتوق‌هایی بود که در آن آرامش کامل را حس می‌کردند و آن قهوه‌خانه‌ها بودند.
سحابی افزود: موضوعات و مشکلات در قهوه‌خانه‌ها توسط مردم عادی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گرفت و جایی برای تبادل نظر مردم و اقشار مختلف به خصوص بازاریان بود.
وی افزود: حتی شنیده شده در این مراکز گاهی اختلافات شدید هم با صحبت و رایزنی حل و فصل شده و برخی فقط برای تفریح و استراحت از این مکان‌ها استفاده می‌کردند و شاید بتوان گفت نقش کافه‌های فعلی جامعه امروز را قهوه‌خانه‌های دیروز عهده‌دار بودند.
این فعال گردشگری خاطرنشان کرد: کارکرد قهوه‌خانه‌ها در قدیم گاهی سیاسی ٬ گاهی اجتماعی و گاهی دینی و مذهبی بود و بسته به شرایط روز جامعه این نقش‌ها تغییر می‌کرد و شاید بتوان گفت یکی از مراکز مهم اجتماعی برای اقشار مختلف مردم بود.
گزارش از: کامران شاهزاده- ایسنا منطقه اصفهان
انتهای پیام
یکشنبه/ ۲۵ آذر ۱۳۹۷ / ۱۴:۵۴
دسته‌بندی: اصفهان
کد خبر: 97092512562
خبرنگار :
مجموعه داستان های قهوه خانه به قلم شین براری را میتوان با این پیش زمینه و اگاهی از جایگاه قهوه خانه های سنتی آغاز نمود . همانطور که خواندید در طی گذر زمان تغییرات مهمی در جایگاه و فضای و اتمسفر و کاربرد قهوه خانه بوجود آمده اما همچنان هستند در گوشه کنار این سرزمین پهناور قهوه خانه ها و محلاتی که اسیر مدرنیته نشده اند و وفادار به هویت سنتی خود مانده اند . در مجموعه داستان های مجازی شین براری با نام قهوه خانه ، نگارنده تجارب شخصی خود را از اتمسفر و روایت های نقل شده درون چنین فضایی به نگارش در آورده تا مخاطب را شریک لحظاتش کند.
قسمتهایی را به شکل راندوم و تصادفی از مقدمه این مجموعه در ادامه خواهید خواند . لینک وبلاگ قهوه خانه در روز ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ در این قسمت پیوند داده خواهد شد .
- ۰۰/۰۶/۱۱